Lesson 63 व्यञ्जन - सन्धिः Vyanjana Sandhi.

"Sandhi's not my cuppatea," was my refrain…. till I realized that a sandhi was exactly what I had done with both, 'Sandhi is' and a 'cup-pa-tea.'
Okay…. so if it is such a common thing in speech, couldai find egzamples a plenty? Butsurely you betcha bottondollar I could! Not only in English but in every language as well. Just have a look at this….Shuddup = Shut up. ( Vocabulary of the Younger Generation, not mine.) An example of झलां जशोऽन्ते |
It's just that us Indians love to study and have therefore made a science of something as natural as sandhi. What happens is that a student who studies the science first becomes quite dizzy with all the information, so I have here tried to provide the smelling salts.

It's not so bad….. I've survived and so will you. Let's tagjust one stepatatime.
To make व्यञ्जन - सन्धिः easy to memorize and recall at a later date, let's go over how the consonants are classified again.

क्  ख् ग्  घ्  ङ्
च्  छ्  ज्  झ्  ञ्
ट्  ठ्  ड्  ढ्  ण्
त्  थ्  द्  ध्  न् 
प्  फ्  ब्  भ्  म्
         
य्  र्  ल्  व्  
श्  ष्  स्  ह्  
 
The IN BLUE consonants are the कठोर - व्यञ्जनानि | The hard consonants.
The rest are मृदु - व्यञ्जनानि | The soft consonants.
 
Please note that for our grammar study, we will work with the consonants specified by Panini. Make sure that you are familiar with lesson 62. It will help you tremendously.

Sandhi is a vast topic of study. Rather than do the whole lot, it seems practical to just go over a few. (To give you an idea, we categorized sandhis into 40 sections of which we plan to do just 9). The table given below gives you examples of the ones you will see most often. Use it as a guide while you are studying specific details of the sandhis given after the table on page 8 of this lesson. There are plenty of examples, especially from the Bhagavad Gita, for you to work with.
 

      व्यञ्जन – सन्धिः

     Name of the Sandhi 

   

     कार्यम्

     Effect 

     उदाहरणम्
 
     Example
1      श्चुत्व        

      (स्तोः श्चुना श्चुः )           स् /तु in close proximity with श् /चु
             श्
      चु (यथासङ्ख्यम्
..     respectively)
 
       Concrete examples…            स्                च्             श्च् मनस् + चलति = मनश्चलति |
              स्                श्           श्श् रामस् + शेते =  रामश्शेते
               त्                च्           च्च् सत् + चरित्रम् = सच्चरित्रम् |
               द्                ज्           ज्ज् सत् + जनः = सज्जनः |
               न्                ज्            ञ्ज् शार्गिन् + जयः = शार्गिञ्जयः |

     शश्छोऽटि             झय्
     first four of a वर्ग
         followed by श्  श् optionally converts into छ्  if it is a त् / द्  converts into च्  
       Concrete examples…             त्                  श्               च्छ् श्रीमत्+ शङ्कराश्रमाः = श्रीमच्छङ्कराश्रमाः
           
2      ष्टुत्व        
       ष्टुनाष्टुः              स्/तु 
 
in close proximity with ष् / टु               ष्
       टु (यथासङ्ख्यम् ..respectively)
 
        Concrete examples…               स्                  ष              ष्ष्  रामस् + षष्ठः = रामषष्ठः |
                  स् 
 
                 ट्  
 
             ष्ट् रामस् + टीकते = रामष्टीकते
                   त्                      ट्              ट्ट् तत् + टीका = तट्टीका
                   ष्                    त्              ष्ट् इषः + तः = इष्टः
                   ष्                    त्              ष्ट् कृष् + तः = कृष्टः
                   ष्                     न्             ष्ण् कृष् + नः = कृष्णः
           
3      जश्त्व        
a

     झलां जशोऽन्ते |

This generally happens
between two different words.    

 

झल् ( all the consonants minus the  अनुनासिक व्यञ्जनानि, य् र् ल्  and व्) any स्वर or a  मृदु व्यञ्जन corresponding  जश्  
       Concrete examples…               क्                ई              गी वाक् + ईशः = वागीशः
                  च्                 अ               ज अच् + अन्तः = अजन्तः
                   ट्                  आ               डा षट् + आननः = षडाननः |
                   त्                आ                दा एतत् + आदाय = एतदादाय
                   त्                 ई                दी जगत् + ईशः = जगदीशः
 
                   त्                  ध्                 द्ध् ज्ञानात् + ध्यानं= ज्ञानाद्ध्यानम्  |
           
b

  झलां जश् झशि |

This generally
happens in the
middle of the word.

झल्  ( all the consonants minus the  अनुनासिक व्यञ्जनानि, य् र् ल्  and व्)            a  मृदु व्यञ्जन          a  मृदु व्यञ्जन  
  Concrete examples…
              भ् 
                ध्                  ब्ध् लभ्  + धः = लब्धः
                  ध्                   ध्                  द्ध बुध् + धिः = बुद्धिः |
           
4 चर्त्व        
 
खरि च |

   
झल्  ( all the consonants minus the  अनुनासिक व्यञ्जनानि, य् र् ल्  and व्) कठोर व्यञ्जन corresponding  चर् ( first five  of each वर्गः + श्  ष् स् )  
  Concrete examples…                  द्                      स्                   त्स् आपद् + सु  = आपत्सु
                     द्                      त्                   त्त् छेद् + ता = छेत्ता
                     द्                      त्                   त्त् भेद् + ता= भेत्ता
            
5 तोर्लि                  तु                     ल् तवर्ग is replaced by ल्  
                     न्                     ल् न् is replaced by a nasal ल्  
 

Concrete examples…

                 त्                     ल्                  ल् दैन्यात् + लोभः = दैन्याल्लोभः
                     न्                     ल्               Nasal ल् श्रद्धावान् + लभते
= श्रद्धावाँल्लभते|
 
           
6 अनुनासिकसन्धिः        
a 
 
यरो ऽनुनासिके ऽनुनासिको वा  |
 
यर्  includes all the consonants excepting ह् | यर् occurring at the end of a पद followed by  a nasal
(ञ्, म्, ङ्, ण्, न् )
 Is replaced by its own corresponding nasal, optionally.  
   Concrete examples…                त्                      म्                  न्म् क्रोधात्  +मोहः = क्रोधान्मोहः /क्रोधाद् मोहः
           
b प्रत्यये भाषायां नित्यम्   
 
                यर्            प्रत्यय ending in म्
 
 is replaced by its own corresponding nasal, compulsorily  
   Concrete examples…                 द्             प्रत्ययानुनासिकः           अनुनासिकः चिद् + मयम् = चिन्मयम्
 
           
7 अनुस्वार
     No need for a tabular  note.  All details at the end of this Sandhi chapter.  
 
       
  Reminders                 म्                      व    
                    म्                     प    
8 नश्छव्यप्रशान्   
  
 
न् occurring at the end of a पद followed by a छव् (छ् ठ् थ् ट् त् ) and  then by an अम् (स्वराः + ह् य् व् र् ल् + अनुनासिकाः|
is replaced by
 
 
  Concrete examples…                 न्                च्/छ्          श्ँ/श्ं तान्  + च = ताँश्च /तांश्च
                    न्                 ट् /ठ्           ष्ँ /  ष्ं तान् + ठङ्कारान्  =ताँष्ठङ्कारान्/
तांष्ठङ्कारान्
 
                    न्                 त् / ध्              स्ँ /स्ं अस्मान् + तारय = अस्माँस्तारय / अस्मांस्तारय
9  अपवादः   प्रशान् This rule does not apply to प्रशान्   सन्धिः न भवति प्रशान् + तनोति  = प्रशान् तनोति
 
1) श्चुत्व सन्धिः
a) (स्तोः श्चुना श्चुः)
RULE  स् and a वर्ण  belonging to तु, वर्ग in close proximity with श् and a वर्ण belonging to चु वर्ग are replaced by श् and a वर्ण belonging to चु |
Whenever स् is combined with any letter of  तु वर्ग  (त् , थ् , द् , ध् , न् )   WITH (either before or after)  श् OR with any letter of the चु  वर्ग (च् , छ् , ज् , झ् , ञ्  ) the स्   changes into श् and the   तु  वर्ग letter changes into its corresponding चु वर्ग  letter (यथासङ्ख्यंम् ….that is respectively.) ,
ग्रामात्  + चलितः  =  ग्रामाच्चलितः |
सद्  + जनः = सज्जनः |
तान्  + जयति = ताञ्जयति |
 

 

 
Here are a few examples:
1. न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या -
द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धम्
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्  || गी ० २-८ ||
 

 

 
ममापनुद्या - द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् 

मम अपनुद्यात् यत् शोकम् उत् - शोषणम् इन्द्रियाणाम् ( To figure out why श् has become छ् , look at the next sandhi… शश्छोऽटि |)

 

 
 
2. ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः |
यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते || गी ० ७-२ ||
यत् ज्ञात्वा न इह भूयः अन्यत् ज्ञातव्यम् अवशिष्यते

 

 

 

 
3. आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन -
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः |
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
शृत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् || गी ० २-२९ ||
आश्चर्यवच्च = आश्चर्यवत् च
 

 

 
4. श्रेयो हि ज्ञानामभ्यासाज्ज्ञानाध्यानं विशिष्यते |
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरननतरम् || गी ० १२-१२ ||
अभ्यासाज्ज्ञानाध्यानं  = अभ्यासात् ज्ञानात् ध्यानं

 

 

 

 

b)  शश्छोऽटि |

Fully stated, झयः शः छः अटि | Here, in this sutra, the झयः  is drawn from a previous sutra. If झय् (first four of a वर्ग ) is followed by श्  then that श्   is optionally replaced by छ् |
If the श्  is followed by अट् , then if the झय् वर्ण is a द् , it will be converted into a ज् (स्तोः श्चुना श्चुः) and then that ज् is converted into a च्  (खरि च  ....Refer to Sandhi No. 4 ). If it is a त् , then it is replaced by च् (स्तोः श्चुना श्चुः ) |
In तु + श् , the तु changes to चु and the श् changes to छ्  OR remains श् |
श्रीमत् + शङ्कराश्रमः = श्रीमच्छङ्कराश्रमः |
महत् + शकटम् = महच्छकटम् |

 


1. न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या -
द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धम्
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्  || गी ० २-८ ||

 


ममापनुद्या - द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्
मम अपनुद्यात् यत् शोकम् उत् - शोषणम् इन्द्रियाणाम्

This could also have been written as
ममापनुद्या - द्यच्शोकमुच्शोषणमिन्द्रियाणाम्
 

 

 
2. श्रेयो हि ज्ञानामभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते |
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरननतरम् || गी ० १२-१२ ||
त्यागाच्छान्ति  = त्यागात् शान्ति

 

 

 

 

2) ष्टुत्व सन्धिः
ष्टुनाष्टुः
Fully stated, स्तोः ष्टुनाष्टुः |  Here, in this sutra, the स्तोः  is drawn from a previous sutra.
स् and a वर्ण belonging to तु, in close proximity with ष् and a वर्ण  belonging टु are replaced by ष् and a वर्ण belonging to टु |
Whenever there is a combination of स् or त वर्ग (त् , थ् ,द् , ध् , न्  )   WITH  ष्  or with the ट वर्ग (ट् , ठ् , ड् , ढ् , ण् ) the स् changes into ष् and the त वर्ग changes into its corresponding ट वर्ग |
रामस्  + षष्ठः = रामष्षष्ठः |
इष्  +  तः = इष्टः |
विष् + नुः = विष्णुः |
कृष्  + नः = कृष्णः |

 

 

3) जश्त्व सन्धिः
a) झलां जशोऽन्ते |
Fully stated, पदस्य अन्ते झलां जशः |
Whenever there is a combination of झल्  ( all the consonants {minus the अनुनासिकव्यञ्जनानि }, य् र्  ल्  and व्   ) WITH any स्वर or a मृदु व्यञ्जन, it changes into its corresponding जश् ( the third वर्ण of each वर्ग ) , This happens only if the sandhi taking place is between two different words. If the sandhi is in the word itself then झलां जश् झशि is followed. (Basically it is the same sandhi but given a different name.)
ह् having the same place of utterance as क वर्ग (कण्ठ ) will be replaced with that corresponding वर्ण |
श्  having the same place of utterance as च वर्ग (तालु ) will be replaced with that corresponding वर्ण |
ष्  having the same place of utterance as ट वर्ग (मूर्धा ) will be replaced with that corresponding वर्ण |
स् having the same place of utterance as त वर्ग (दन्ताः ) will be replaced by that corresponding वर्ण |
दिक् + अम्बरः = दिगम्बरः |

 

 

1.  न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या -
द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धम्
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्  || गी ० २-८ ||
ममापनुद्याद्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
मम अपनुद्यात् यत् शोकम् उत् शोषणम् इन्द्रियाणाम् |

 

 

 

 

2.  मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये |
यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ||गी ० ७-३||
कश्चिद्यतति = कश्चित् यतति

 


3. आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन -
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः |
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
शृत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् || गी ० २-२९ ||
कश्चिदेनम् = कश्चित्  एनम्
आश्चर्यवद्वदति  = आश्चर्यवत्  वदति

 

 

4. यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् |
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ||गी ० ९-27||
यदश्नासि  = यत् अश्नासि
यज्जुहोषि  = यत् जुहोषि
मदर्पणम्  = मत् अर्पणम्

 

 

5. श्रेयो हि ज्ञानामभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते |
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरननतरम् || गी ० १२-१२ ||

 

 

ज्ज्ञानाद्ध्यानं = ज्ञानात्  ध्यानं
 

 

 

b)  झलां जश् झशि
Whenever there is a combination of झल् (व्यञ्जनम्) WITH any झश् (मृदुव्यन्जनम्  ) it changes into its corresponding जश् ( third consonant) , This generally happens in the middle of the word.
बुध्  + धिः  = बुद्धिः |
लभ् +  धः  =  लब्धः


 

 

4) चर्त्व सन्धिः
खरि च |
Fully stated, खरि परे झलां चर् | Here, in this sutra, the चर् (first consonant of each वर्गः + श् , ष् , स् ) is drawn from a previous sutra.
Whenever there is a combination of झल् WITH a कठोर व्यजन ,
it changes into its corresponding चर् |
आपद् + सु = आपत्सु |
1. आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन -
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः |
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
शृत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् || गी ० २-२९ ||

आश्चर्यवत्  +  पश्यति  = आश्चर्यवत्पश्यति (त् does not get converted into द्  because it is followed by a कठोरव्यञ्जनम्  )

 


2. यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् |
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ||गी ० ९-27||
यत्करोषि   = यत् करोषि
यत्तपस्यसि   = यत् तपस्यसि
तत्कुरुष्व   = तत्  कुरुष्व

 

 

3. श्रेयो हि ज्ञानामभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते |
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरननतरम् || गी ० १२-१२ ||
ध्यानात्कर्मफल  =  ध्यानात्  कर्मफल


        

                                                
 

5) तोर्लि
Fully stated, तोः (षट्यन्त तु ) लि (लकारे परे ) परसवर्णः |
A consonant of तवर्ग  followed by ल्  is replaced by one homogenous with the latter - परसवर्ण -  in this case , ल् |
दैन्याल्लोभः - दैन्यात् लोभः |
आब्रह्मभुवनाल्लोकाः - भुवनात्  लोकाः |
न् is replaced by a nasal ल् |
श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानम्  - श्रद्धावान् लभते |

 

 

1. मूढ जहीहि धनागमतृष्णां कुरु सद्बुद्धिं मनसि वितृष्णाम्  |
यल्लभसे निजकर्मोपात्तं , वित्तं तेन विनोदय चित्तम्  | (भज गोविन्दम्  - २)
यल्लभसे  =  यत्  लभसे

 

 

6)  अनुनासिकसन्धिः
a)  यरो ऽनुनासिके ऽनुनासिको वा |
Fully stated, पदान्तस्य यरः अनुनासिके परे अनुनासिकः वा |
यर्   includes all the consonants excepting ह् |
यर्  occurring at the end of a पद  followed by a nasal (ञ् , म् , ङ् , ण् , न् ) is replaced by its own corresponding nasal, optionally.
क्रोधात्  मोहः = क्रोधान्मोहः / क्रोधाद् मोहः |
एतत्  मे / एतद् मे  = एतन्मे संशयं कृष्ण  |
दिक् नागः = दिङ्नागः / दिग्नागः |

 

 

र्  remains as it is, it has no corresponding nasal.

पुनर् मोहः = पुनर्मोहः

 

 

1. यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः |
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः || गी० १२-१५ ||
यस्मान्नो =  यस्मात्  नो
लोकान्नो  = लोकात् नो


 


b) प्रत्यये भाषायां नित्यम्  || (वार्तिक )
The rule यरो ऽनुनासिके ऽनुनासिको वा  is compulsory if the प्रत्यय that is added ends in म्
कियत् + मात्रम्  =  कियन्मात्रम्  - of little value.
                                                                                                         
7) अनुस्वार सन्धिः |
a) मोऽनुस्वारः |
Fully stated, मः अनुस्वारः हलि परे -  (हलि  is drawn from a previous सूत्र ) - म् , at the end of a पद  is :
1 ) replaced by an अनुस्वार  if it is followed by a consonant.
1. किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्मपुरुषोत्तम  |
    अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते  || (गी ० ८-१)
2 ) when it appears at the end of a पद or at the end of a sentence, it remains as it is.
2. मूढ जहीहि धनागमतृष्णां कुरु सद्बुद्धिं मनसि वितृष्णाम्  |
    यल्लभसे निजकर्मोपात्तं  वित्तं तेन विनोदय चित्तम्  | (भज गोविन्दम्  - २)

 

 

b) वा पदान्तस्य |
At the end of a पद , the अनुस्वार can be replaced by an अनुनासिक वर्ण which is homogenous to the वर्ण  which follows it.
किं करोषि / किङ्करोषि | चन्द्रं पश्यति / चन्द्रम्पश्यति  |


c) नश्चापदान्तस्य झलि  |
न्  and म्  not at the end of a पद  are replaced by an अनुस्वार when followed by झल्

- यशांसि | 
 

d) अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः |
When अनुस्वार is followed by a यय् वर्ण  it is replaced by an  अनुनासिक which is homogenous to the latter. पङ्कजः | सञ्चितः | कण्ठः | कान्ता |

8) नश्छव्यप्रशान् |     (Cracked it!!!! Here's why it is कस्मिंश्चित्  and not कस्मिञ्चित्  !!!!)
न्  occurring at the end of a  पद is replaced by रु  if followed by a छव्  and  then by an अम् | This rule does not apply to प्रशान्   ( an avyaya meaning "tranquil") , ( Please have a look at the table for clear examples.)
 
अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा  |
The वर्ण  preceding रु is optionally nasalised.
अनुनासिकात्परोऽ नुस्वारः |
When it is not nasalised an अनुस्वार is added.
Thus
कस्मिन् चित्       = कस्मिर् चित्  | नश्छव्यप्रशान्  |
= कस्मिँर् चित् |  अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा
or    = कस्मिंर् चित् | अनुनासिकात्परोऽ नुस्वारः |
This र्  is replaced by the विसर्ग and later by स् | Then the सन्धिः rules are followed to give either a कस्मिँश्चित्  |
or a  कस्मिंश्चित्  |
Similarly, भवान्  चरति  =  भवार्  चरति
= भवाँर् चरति / भवांर् चरति |
= भवाँश्चरति / भवांश्चरति  |
प्राणांस्त्यक्त्वा - प्राणान् त्यक्त्वा || गी ० १-३३||
प्रज्ञावादांश्च  भाषसे - प्रज्ञावादान् च भाषसे ||गी ० २-११ ||
But not in the case of  प्रशान्  तिष्ठति |
1. अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे |
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ||गी ० २-११)
प्रज्ञावादांश्च   = प्रज्ञावादान् च
अगतासूंश्च   = अगतासून् च

 

 

***

End of Sandhi discussion


(You may not require to know any more sandhis than the ones listed in this lesson. If you do come across undecipherable ones, please write. We'll respond to individual requests.)

                                                                     We proceed to Samasa Vichara समास विचार in Lesson 64 next

                                                                                                            *********************

Prev Lesson 62 A, B ---- Exercises with the Maheshwara-Sutrani (Exercises with the Maheshwara-Sutrani) Next Lesson 64 ----- Samasa Vichara. समास – ( The second vibhakti.)